آداب المتعلمین (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

أنيس الطالبين، از آثار سید محمدجواد ذهنی تهرانی (متولد تهران 1326-1381ش، قم) است که در آن، کتاب '''«آداب المتعلمین»''' نوشته خواجه نصیرالدین طوسی (طوس 579-‌653ش، بغداد) را از عربی به فارسی ترجمه کرده است در اثر حاضر، متن عربی و کامل کتاب «آداب المتعلمین» نیز به‌صورت قطعاتی جداگانه آمده و بعد هرکدام برگردان به فارسی شده است درباره این ترجمه چند نکته گفتنی است.  

مترجم در مقدمه‌اش که زمان و مکان نگارشش را مشخص نکرده ‌یادآور شده است « اصل انتخاب علم و راه تحصیل آن، چون امر مهم و قابل توجهی است، لاجرم محتاج به راهنما و معین می‌باشد و در این زمینه اگرچه کلمات و عبارات و احیاناًً تصنیفاتی از خامه پرفیض علما و دانشمندان بر صفحات اوراق نقش بسته شده است، ولی درعین‌حال می‌توان از بین تمام کتاب‌ها، «آداب المتعلمین» تصنیف سلطان‌المحققین استاد الحكماء و المتكلمین مرحوم عالم بزرگوار خواجه طوسی، ملقب به نصير

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم  

کتاب آداب المتعلّمین  

احمد للّه علی آلائه و نشکره علی نعمائه و الصّلوة و السّلام علی سیّد انبیائه و خیر اوصیائه.  

و بعد: فکثیر من طلّاب العلم لا یتیسّر لهم التّحصیل و ان اجتهدوا و لا ینتفعوا عن ثمراته و ان اشتغلوا، لانّهم اخطأوا طریقه و ترکوا شرائطه و کلّ من اخطاء الطّریق ضلّ، فلا ینال المقصود اردت ان ابیّن طریق التّعلّم علی سبیل

المعین، فابیّن المقصود فی فصول شتّی.  

ترجمه:  

و درود قلبی و تحیّت زبانی بر سرور پیامبران و بهترین جانشینان.  

می شود:  

نخواهد رسید.  

کنم و از خداوند متعال توفیق و کمک میخواهم.  

متن:  

الفصل الاوّل فی ماهیّة العلم و فضله  

اعلم انّه قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله:  

طلب العلم فریضة علی کلّ مسلم و مسلمة.  

الموصل الی النّفع فی المال کما یقال:  

یصلح حاله.  

الشّفقّة و غیر ذلک و به اظهر اللّه فضل آدم علی الملائکة و امرهم بالسّجود له.  

ترجمه:  

ص : 7  

خواستن و بدنبال دانش رفتن بر هرمرد و زن مسلمانی وظیفه و تکلیف است.  

چگونگی است که شخص را در مال ومنال نفع برساند چنانچه گفته اند:  

است، پس بر طالب لازم است چیزی را داشته باشد که حالش را اصلاح نماید.  

در آن با هم مشترک میباشند نظیر:  

شجاعت، نیرو، شفقّت و دیگر خصال حمیده.  

نمود و ایشان را بسجده بوی مأمور ساخت.  

متن:  

الباقی و ان لم یکن فی البلد من یقوم به اشترکوا جمیعا فی تحصیله بالوجوب.  

ترجمه:  

ص : 8  

تمام بتحصیل و فراگرفتنش موظّفند.  

متن:  

و قیل:  

ما یعرف به القبلة و اوقات الصّلوة و غیر ذلک، فانّه لیس بحرام.  

ترجمه:  

برخی از ارباب دانش فرموده اند:  

ص : 9  

نیست.  

متن:  

فامّا تفسیر العلم:  

یتجنّب عمّا یضرّها لئلّا یکون عقله و علمه حجّة علیه فیزداد عقوبة.  

ترجمه:  

ص : 10  

متن:  

الفصل الثّانی فی النّیّة  

فی جمیع الاحوال لقوله تعالی:  

و لقوله صلّی اللّه علیه و آله:  

لکلّ امرئ مانوی.  

الفانیة و لا یذلّ نفسه بالطّمع و یجتنب عن الحقد و یحترز عن التّکبّر.  

ترجمه:  

ص : 11  

حقتعالی که فرموده:  

( صرفا اعمال بواسطه نیّت تحقّق می پذیرند).  

شده:  

لکلّ امرئ مانوی.  

( برای شخص است آنچه را که نیّت میکند).  

بکوشد.  

ص : 12  

متن:  

الفصل الثّالث فی اختیار العلم و الاستاد و الشّریک و الثّبات  

اللّه تعالی بالدّلیل و یختار العتیق دون المحدثات.  

قالوا: علیکم بالعتیق دون المحدثات.  

و یختار المتون کما قیل:  

علیکم بالمتون لا بالحواشی.  

ترجمه:  

ص : 13  

گفته اند:  

بر شما باد به علوم قدیمه نه جدیده.  

و حتّی الامکان به متون پرداخته و از حواشی بپرهیزد چنانچه گفته شده:  

بر شما باد بمتون علوم نه حواشی آنها.  

متن:  

و امّا الاستاد:  

فینبغی ان یختار الا علم و الا ورع و الا سنّ.  

یشغل القلب و یضیّع الاوقات.  

ترجمه:  

بیشتر است اختیار کند.  

ص : 14  

اهل مشورت صلاح دید نماید.  

میگردد.  

متن:  

و امّا اختیار الشّریک:  

الکسلان و المعطّل و مکثار الکلام و المفسد و الفتّان.  

ص : 15  

تا توانی میگریز از یار بد  

بد بدتر بود از مار بد  

مار بد تنها تو را بر جان زند  

بد بر جان و هم ایمان زند  

و قیل:  

فاعتبر الارض باسمائها  

اعتبر الصّاحب بالصّاحب  

ترجمه:  

آمده است:  

شعر  

تا توانی میگریز از یار بد  

بد بدتر بود از مار بد  

مار بد تنها تو را بر جان زند  

بد بر جان و هم ایمان زند  

هم شخص را هلاک کرده و هم ایمان را می برد.  

و درهمین باره گفته شده:  

فاعتبر الارض باسمائها  

ص : 16  

آب ها بشناس و شخص را نیز بوسیله صاحب و رفیقش اعتبار نما.  

متن:  

و ینبغی ان تعظم العلم و اهله بالقلب غایة التّعظیم.  

قیل: الحرمة خیر من الطّاعة.  

حتّی لم یؤخذ الکتاب و لم یطالع و لم یقرء الدّرس الّا مع الطّهارة.  

الضّرورة، لانّه ان عاش ندم و ان مات شتم.  

بین الاستاد قدر قوس لانّه اقرب الی التّعظیم.  

و ینبغی لطالب العلم ان یحترز عن الاخلاق الذّمیمة، فانّها کلاب معنویّة.  

قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم:  

لا یدخل الملئکة بیتا فیه کلب او صورة کلب.  

ترجمه:  

ص : 17  

در این باره گفته شده:  

احترام از اطاعت و بردن فرمان بهتر میباشد.  

انجام ندهد.  

زیرا بسا حواشی اشتباه بوده یا بسیار سطحی و قابل درج کردن نمیباشد.  

استاد اقرب و نزدیکتر است.  

اخلاق بد در معنا سگهائی هستند که شخص با آنها محشور است.  

پیامبر بزرگ اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند:  

ص : 18  

متن:  

الفصل الرّابع: فی الجدّ و المواظبة و الملازمة  

ثمّ لا بدّ لطالب العلم من الجدّ و المواظبة و الملازمة.  

قیل:  

من طلب شیئا و جدّ وجد و من قرع بابا و لجّ ولج.  

و قیل:  

بقدر ما یسعی ینال ما یتمنّی.  

قیل:  

انکان فی الحیوة.  

اللّیل و آخره و مابین العشائین و وقت السّحر و وقت مبارک.  

قیل:  

ص : 19  

ینقطع عن العمل، بل یستعمل الرّفق فی ذلک.  

و الرّفق فی ذلک اصل عظیم فی جمیع الاشیاء.  

ترجمه:  

این باره چنین گفته شده:  

میشود.  

و نیز گفته شده:  

بمقداری که شخص سعی و کوشش کند بآرزو و آنچه تمنّا دارد میرسد.  

و همچنین گفته شده:  

در تعلّم و فراگرفتن علم به سعی و کوشش سه نفر نیاز است:  

1- طالب علم و فراگیرنده آن.  

2- استاد.  

3- پدر در صورتیکه در حیات باشد.  

ص : 20  

باشد. در این باره گفته شده:  

مدارا و مرافقت اصل عظیمی است در جمیع اشیاء.  

متن:  

البعض.  

یفنی، فانّه حیوة ابدیّة.  

ترجمه:  

نماید، ازاینرو می باید همّتش بر حفظ تمام کتب بوده تا بر بعض آن نائل آید.  

و فاقد همّتی عالی بود از علم قلیلی را تحصیل میکند و از دانش نفع کثیری نمی برد.  

باقی مانده و غیر آن فانی میشود زیرا علم زندگانی جاودانی است.  

متن:  

قیل:  

العالمون احیاء و ان ماتوا.  

کثرة البلغم و الرّطوبات.  

یقطع البلغم و الرّطوبة و کذا اکل الزّبیب.  

و لا یکثر الاکل منه حتّی لا یحتاج الی شرب الماء، فیزید البلغم.  

ترجمه:  

گفته شده:  

دانشمندان زنده اند اگرچه بحسب ظاهر از دنیا رخت بربسته باشند.  

و لذّت علم و دانش خود کافی است که عاقل را بتحصیل آن دعوت نماید.  

همین خصوصیّت است.  

ص : 22  

متن:  

و السّواک یقلّل البلغم و یزید فی الحفظ و الفصاحة.  

و هی الامراض و کلالة الطبع.  

و قیل:  

البطنة تذهب الفطنة.  

غیرهما.  

ترجمه:  

میگردد و نیز قئ کردن و استفراغ نمودن بلغم و رطوبات بدن را کم میکند.  

بیماریهای ناشی از آن و وامانده گی طبع و غیر متعادل شدن آن است تأمّل نماید.  

گفته اند:  

پرخوری و شکم پرستی زیرکی و فطانت را از بین میبرد.  

ص : 23  

متن:  

الفصل الخامس فی بدایة السّبق و قدره و ترتیبه  

اللّه علیه و آله:  

هو یوم نحس فی حقّ الکفّار، فیکون مبارکا.  

و امّا قدر السّبق فی الابتداء:  

بالرّفق و التّدریج.  

فی الانتهاء ایضا کذلک لانّه یعتاده کذلک و لا یترک تلک الاعادة بجهد کثیر.  

و قد قیل:  

ترجمه:  

حضرت رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند:  

و مبارکی است.  

را بخوبی یاد گیرد.  

شروع اینطور نمود عادتش بر آن مستقرّ میگردد.  

آنکه گفته شده:  

ص : 25  

متن:  

تذهب الفطنة و یضیع الاوقات.  

التّکرار فانّه اذا قلّ السّبق و کثرت التّکرار و التّأمّل یدرک و یفهم.  

و قیل:  

حفظ حرفین خیر من سماع ورقین.  

و یتضرّع الیه، فانّه یجیب من دعاه و لا یخیّب من رجاه.  

ترجمه:  

برگزینند.  

بوده و فطانت و زیرکی را از بین میبرد و اوقات را ضایع و تباه میسازد.  

ص : 26  

فهمیده میشود.  

گفته شده:  

حفظ نمودن دو حرف از شنیدن دو ورق مطالب بهتر است.  

آنکه حضرتش جلّ و علا کسی را که او را بخواند اجابت کرده و امیدش را قطع نمیکند.  

متن:  

الانصاف و لا یحصل بالغضب و الشّغب.  

تکرارا مع زیادة.  

قیل:  

ص : 27  

الاخلاق متعدّیة و المجاورة مؤثّرة.  

العلوم و یعتاد ذلک، فانّما یدرک الدّقائق بالتّأمّل و لهذا قیل:  

تأمّل، تدرک.  

ترجمه:  

اعمال انصاف حاصل شده و ابدا از طریق غضب و طرح منازعه و خصومت بدست نمی آید.  

شدیدتر و قوی تر است چه آنکه در آن هم تکرار درس بوده و هم امری زائد بر آن.  

در این باره گفته شده:  

منصف و دارای طبعی سالم باشد.  

ص : 28  

آنکه دقائق علوم به تأمّل نمودن و امعان نظر درک میشود و ازاینرو است که گفته اند:  

دقّت نما تا درک کنی.  

متن:  

الفقه.  

و هذا اصل کبیر و هو ان یکون کلام الفقیه المناظر بالتّأمّل.  

و یکون مستفیدا فی جمیع الاحوال و الاوقات و عن جمیع الاشخاص.  

قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم:  

الحکمة ضالّة المؤمن اینما وجدها اخذها.  

و قیل:  

خذ ما صفی ودع ما کدر.  

و لیس لصحیح البدن و العقل عذر فی ترک العلم.  

ترجمه:  

فقیه برای شخص ناظر از روی تأمّل و فکر باشد.  

ص : 29  

مستفید بوده و از تمام اشخاص بهره ببرد.  

پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند:  

حکمت گمشده مؤمن بوده هرکجا که آنرا بیابد برمیدارد.  

و گفته شده:  

واگذار.  

و کسیکه دارای بدن و عقل سالمی است در ترک علم و دانش معذور نمیباشد.  

متن:  

التّوفیق و الهدایة، فانّ اللّه تعالی هاد لمن استهداه به.  

و ینبغی لطالب العلم ان یکون ذا همّة عالیة لا یطمع فی اموال النّاس.  

قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله:  

ینفق علی نفسه و علی غیره.  

قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله:  

النّاس کلّهم فی الفقر مخافة للفقر.  

ص : 30  

و فی الحکمة:  

العلم و لا یقول بالحقّ.  

ترجمه:  

که از وی طلب هدایت کند رهنمائی فرماید.  

چنانچه خود در قرآن عزیز میفرماید:  

ماسوی نافذ میباشد، برای هرچیز اندازه و مقداری مقرّر فرموده است.  

ثروت مردم طمع و چشم داشتی نداشته باشد.  

حضرت رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند:  

آنچه نزدش از مال است بر خود و دیگران انفاق کند.  

پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند:  

تمام مردم بجهت ترس از فقر در نداری و بی چیزی زندگی میکنند.  

چشم داشتی نداشته باشند.  

و در کلام حکمت آمیز آمده:  

دیگران داشت برایش علمی باقی نمیماند و هرگز بحقّ تکلّم نمیکند.  

متن:  

لا یستقرّ قلبه حتّی لا یبلغ ذلک المبلغ.  

ادعی و اقرب الی الحفظ و التّکرار.  

فخیر الامور اوسطها و لا بدّ له من المداومة فی العلم من اوّل التّحصیل الی آخره.  

ترجمه:  

مقدار برسد.  

ص : 32  

حفظ مطلب نزدیکتر و اثرش در آن بیشتر است.  

تا از تکرار بازبماند چه آنکه بهترین امور حدّ وسط آنها میباشد.  

ص : 33  

متن:  

الفصل السّادس فی التّوکّل  

لهذا کان محمّد بن الحسن الطّوسی (ره) اذا اسهر اللّیالی و حلّ له مشکلات یقول:  

این ابناء الملوک من هذه اللّذّة.  

القرآن.  

ترجمه:  

ص : 34  

مشکلات علوم صبر بخرج میداد تا برایش گره گشاده میگشت میفرمود:  

فرزندان سلاطین کجا هستند تا لذّت علم را که من می چشم بچشند.  

ص : 35  

متن:  

الفصل السّابع فی وقت التّحصیل  

قیل: وقت التّعلّم من المهد الی اللّحد.  

و افضل اوقاته شرع الشّباب و وقت السّحر و مابین العشائین.  

و ینبغی ان یستغرق جمیع اوقاته، فاذا ملّ من علم یشتغل بعلم آخر.  

النّوم من الحرارة.  

ترجمه:  

مغرب و عشاء) میباشد.  

پس وقتی از علمی ملول و دلتنگ گردید به دانش دیگر خود را سرگرم کند.  

متن:  

الفصل الثّامن فی الشّفقّة و النّصیحة  

عالما و یشفق علی تلامذته بحیث فاق علی علماء العالم.  

الاوقات، فالمحسن سیجزی باحسانه و المسئ سیکفیه مساویه.  

قیل:  

و لا یحلّ ذلک لقوله علیه السّلام:  

ظنّوا بالمؤمنین خیرا.  

ترجمه:  

ذمیمه ای صاحب دانش و طالب علم را از نیّت تحصیل کمال بازمیدارد.  

را در بین اقران و امثالش عالم برجسته و دانشمندی فرزانه گرداند.  

بطوریکه ایشان را بنوع و نحوی تربیت کند که بر دانشمندان عالم برتر گردند.  

اعمال و رفتارش خواهد شد.  

چنین گفته شده:  

دشمنت نیز قاهر و غالب خواهی آمد.  

ص : 39  

حلال و جایز نیست چه آنکه معصوم علیه السّلام فرمودند:  

بمؤمنین گمان نیک برید.